De stadsdominee van Haarlem vertelde mij kortgeleden dat de kleur blauw niet bestond toen de Bijbel werd geschreven. De kleur was er wel, maar hij was er niet. De lucht kon toen ongetwijfeld even strakblauw zijn als vandaag, maar nergens in het boek wordt het woord ‘blauw’ gebruikt. Wel groen, bruin en geel, geen blauw.
De blauwblindheid is niet alleen iets bijbels. Ook in andere teksten uit die tijd staat het nergens vermeld. Eeuwenlang zag de mens geen blauw, totdat we het zelf leerden maken en er een woord voor kwam. Exact daar zit de crux van dit verhaal: tot er een woord voor kwam. De mens denkt in taal. Als ergens geen woord voor is kun je er niet over nadenken en bestaat het in wezen nog niet als concept.
Dit zorgt er ook voor dat het zo moeilijk is om sommige woorden van de ene taal naar de andere taal te vertalen. Wie het oer-Hollandse woord gezellig naar het Engels wilt vertalen probeert dat met een woord als cosy. Toch dekt cosy niet helemaal de lading. Het beschrijft een ander concept. Voor een Engelsman bestaat gezelligheid niet, zoals blauw niet bestond voor onze voorouders.
Woorden scheppen de werkelijkheid. Dit klinkt onschuldig als het gaat om het wel of niet bestaan van een kleur of het nuanceverschil tussen talen, maar het kan ook veel verdergaande gevolgen hebben. In Geschiedenis van de waanzin in de zeventiende en achttiende eeuw (1961) laat de Franse historicus Michel Foucault zien dat ‘waanzinnigen’ niet altijd hetzelfde werden behandeld en bekeken. De oude Grieken vereerden schizofrenen als zieners. In latere tijden werden ze als beestachtige gekken opgesloten in kelders en tegenwoordig zijn het patiënten die geïnstitutionaliseerd worden door de psychiatrische zorg.
In deze casus van Foucault creëren de woorden ‘ziener’, ‘gek’ en ‘patiënt’ drie totaal verschillende werkelijkheden voor een zelfde soort persoon. Ook bij andere zogenaamde afwijkingen bepalen de woorden of labels de werkelijkheid voor de persoon die het heeft. Toen de term dyslexie nog niet bestond was een leerling dom of ieder geval slecht in taal. Tegenwoordig krijgt iemand met dyslexie extra begeleiding, examens met grote letters en meer tijd. Ook in dit geval verandert taal de werkelijkheid.
Is het dan ook mogelijk om de werkelijkheid bewust te veranderen door de taal te veranderen? Het goedbedoelde gegoochel met woorden als gastarbeider, allochtoon en medelander lijkt ons te leren dat dit niet het geval is. Daarvoor zijn de achterliggende structuren te ingewikkeld. Toch laat de eeuwenlange blauwblindheid zien wat voor bepalende kracht woorden hebben. Het zet ons aan het denken wat voor kleuren, concepten of gevoelens onbewust in ons leven zijn, wachtend op een woord om ze bestaansrecht te geven in onze werkelijkheid.
